درباره کوچه عباسقلی‌خان از تاریخی‌ترین گذر‌های شهر | خانِ کوچه‌های مشهد

گذشت روزگار در بافت قدیم شهر مشهد به‌نحوی بوده است که نه‌تن‌ها دیگر ردی از بسیاری کوچه‌های قدیمی‌اش نیست، بلکه تعداد شایان‌توجهی از آن‌ها نیز با اینکه باقی مانده‌اند، بر مدار و مسیر قدیم نیستند. انجام طرح‌های مختلف بهسازی و نوسازی در این بافت شرایط را به‌گونه‌ای تغییر داده است که اغلب کوچه‌های قدیمی این شهر یا دیگر وجود خارجی ندارند، یا اگر دارند، تا حد زیادی تغییر کرده‌اند؛ آن‌چنان که از هر ۱۰ بنای موجود در آن‌ها، شاید یکی عمرش به نخستین طرح بزرگ تغییر وضعیت بافت اطراف حرم‌مطهر‌رضوی در دو دهه نخست سده چهاردهم هجری خورشیدی برسد. یکی از این کوچه‌ها راسته عباسقلی‌خان است؛ کوچه‌ای که براساس اسناد موجود عمرش بسیار بیشتر از قدمت نخستین نقشه شهر مشهد یعنی نقشه خانیکوف (ترسیم‌شده در سال ۱۲۳۷ خورشیدی) است.

کوچه عباسقلی خان در گذر تاریخ

اندکی جست وجو در کتب تاریخی مختلف درباره گذشته کوچه عباسقلی خان این حقیقت را عیان می‌کند که عمر کوچه موردنظر حداقل با قدمت بالاخیابان و پایین خیابان برابر است، به طوری که می‌توان ادعا کرد کوچه عباسقلی خان حداقل از دوران شاه عباس صفوی در مشهد وجود داشته است.

این کوچه در سال‌های نخست ایجاد خود راهی بوده که از پایین خیابان تا انتهای قبرستان عیدگاه مشهد امتداد داشته و از این طریق به دروازه عیدگاه و همچنین بازار بزرگ شهر (واقع در حدفاصل محلات سرشور و سراب قدیم) مرتبط می‌شده است. البته هیچ نام مشخصی برای این مسیر -حداقل تا زمان حضور عباسقلی خان شاملو (بیگلربیگی یا حاکم خراسان در مشهد) - ذکر نشده است.

در واقع میانه‌های سده ۱۱ خورشیدی (۱۰۴۵ خورشیدی) پس از آنکه عباسقلی خان (خان مشهور ایل شاملو) مدرسه علمیه‌ای هم نام خودش در ابتدای این کوچه بنا و مدتی بعد نیز آتش حمامی را در یکی از فرعی‌های کوچه کنار مدرسه گرم می‌کند، این راسته کوچه به نام وی یعنی کوچه عباسقلی خان مشهور می‌شود؛ نامی که به رغم گذشت حدود سه قرن و نیم هنوز هم برجا مانده است.

این ماندگاری، اما تنها مختص به نام کوچه است، زیرا اکنون هیچ بنایی از آن دوران در این کوچه باقی نمانده و مدرسه علمیه عباسقلی خان نیز دستخوش تحولات عظیمی شده است. برای نمونه این کوچه در سال‌های نخست ایجاد پایین خیابان، سومین کوچه منشعب به حرم مطهر (از سمت راست) بوده، اما اکنون به نخستین کوچه مجاور این بارگاه قدسی تبدیل شده و بخشی از سازه‌های آن هم به محدوده حرم مطهر رضوی پیوسته است. براین اساس کوچه کنونی عباسقلی خان را باید کوچه‌ای دانست که اغلب پلاک‌های سمت غربی آن در محدوده حرم مطهر قرار گرفته است و مغازه‌ها و بنا‌های متعدد جهت شرقی اش هم به بنا‌هایی تغییر وضعیت داده اند که احساس می‌کنی در حال سلام دادن به آستان مقدس حضرت رضا (ع) هستند.

دیگر تغییر عمده این کوچه در طول زمان تغییر مسیر انتهایی آن است؛ این گذر در دوران صفوی تا اواخر قاجار از طریق کوچه‌ای که اکنون تابلوی «محمدیه ۱» را در پیشانی خود دارد به راسته کوچه عیدگاه (جایی که اکنون عیدگاه ۶ یا سروش نام دارد) متصل می‌شده است.
البته مسیری کمتر مورداستفاده هم در این کوچه وجود داشته است که نامش را در نقشه‌های دهه‌های نخست سده ۱۴ خورشیدی کوچه «زنجیر» نوشته اند. این کوچه از محل فعلی «حمام اسلام» آغاز و در محدوده امروزی میدان بیت المقدس پایان می‌گرفته است. کوچه زنجیر بعد‌ها با تغییرات صورت گرفته در دوران نایب التولیه‌ای محمد،  ولی اسدی (حدود صد سال پیش) جانشین مسیر نخستین شد، آن چنان که اکنون همگان این مسیر را با عنوان کوچه عباسقلی خان می‌شناسند.

دیگر تغییر عمده روی داده در بافت کلی گذر عباسقلی خان، به محل تلاقی این کوچه و پایین خیابان قدیم (خیابان نواب صفوی کنونی) باز می‌شود. این تغییر زمانی رخ می‌دهد که گسترش عرضی خیابان نواب صفوی در دستور کار قرار می‌گیرد و پس از آن سازه سردر مدرسه علمیه عباسقلی خان شاملو حدود ده متری عقب نشینی می‌کند و به همین میزان هم از طول این کوچه کاسته می‌شود.

قدیمی‌ترین بنا

هرچند هیچ بنایی از سال‌های قبل از ساخت مدرسه عباسقلی خان در مجاورت این کوچه باقی نمانده است، برخی از بنا‌هایی که در این سه و نیم قرن در کوچه ساخته شده اند از چنان ارزشی برخوردار بوده اند که در فهرست آثار ملی قرار گیرند. شاخص‌ترین این ابنیه نیز همان مدرسه علمیه عباسقلی خان است. این اثر که نام سازنده آن در کتیبه سردر ورودی اش ذکر شده ۲۶ تیر ۱۳۵۷ با شماره ثبت ۱۶۱۷ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. بنایی چهار ایوانی و مستطیلی شکل در دو طبقه که در دورتادور ساختمان آن، ۱۰۴ حجره برای سکونت طلاب ساخته اند. همچنین طبقات این مدرسه که به طور کامل با آجر ساخته شده، دارای تزئینات کاشی کاری و مقرنس کاری در سردر ورودی ایوان ها، حجره‌ها و رواق هاست.

اقتصادی‌ترین بنا

دیگر بنای تاریخی مهم موجود در کوچه عباسقلی خان سازه‌ای است که لقب قدیمی‌ترین بازار چندطبقه فعال مشهد را به خود اختصاص داده است. این بنا که سرای عزیزا...  اف نام دارد سال ۱۳۴۷ قمری (۱۳۰۷ خورشیدی) توسط حاج غلامحسین مشهدی به عنوان تجارتخانه و محلی برای صادرات محصولات مختلف در محل تلاقی این کوچه و کوچه عسکریه بنا شده است. معماری این بنا هم که ۱۰ مهر ۱۳۸۰ با شماره ۴۰۳۰ ثبت ملی شده از نوع درون گراست؛ به این معنا که دو بخش اندرونی و بیرونی دارد که حجره هایش در بخش بیرونی و حیاط بزرگ آن قرار گرفته اند.

این بنا هرچند در نگاه اولیه دوطبقه دیده می‌شود، اما در اصل سه طبقه دارد و دلیل این امر هم عقب نشینی طبقات بالایی نسبت به همکف است. کف بنا آجرفرش است و تعداد زیادی از پله‌ها هنوز چوبی اند. سرای عزیزا...  اف که در دوره ای، مرکز بزرگ دادوستد پوست و روده شرق ایران بوده است در سال‌های پس از انقلاب به عنوان یکی از مراکز اصلی فروش اجناس دست دوم یا در اصطلاح آن دوران تاناکورا در مشهد تبدیل می‌شود.

تمیز‌ترین بنا

سومین اثر ثبت ملی موجود در راسته کوچه عباسقلی خان، گرمابه‌ای که پس از انقلاب اسلامی به «اسلام» تغییر نام داده و قدمتش به اواخر دوره قاجاریه می‌رسد.
درباره وجه تسمیه نامش هم باید گفت، چون در گذشته بیشتر از سوی یهودی‌ها و جدید الاسلام‌های ساکن کوچه محمدیه مورداستفاده قرار می‌گرفته، به حمام جهود‌ها معروف بوده است. حمام اسلام که اسفند ۱۳۹۹ با شماره ۳۳۳۶۹ ثبت ملی شده به دلیل وجود نورگیر‌های متعدد با هندسه مناسب در سقف‌های گنبدی شکلش در طول روز دارای نور بسیار خوبی است.

از دیگر ویژگی‌های خاص این اثر می‌توان به نحوه ترکیب بندی ستون‌ها در بینه حمام و پوشش سقف آن اشاره کرد. این حمام دارای دو بخش مردانه و زنانه مستقل است که ورودی مردانه در حاشیه کوچه عباسقلی خان و ورودی زنانه آن در حاشیه کوچه محمدیه قرار دارد. همچنین هر دو این ورودی‌ها در گودی قرار داشته و برای رسیدن به سربینه حمام لازم است بیش از ۱۰ پله به سمت پایین گام برداریم.

دیگر دیدنی‌های کوچه

از بنا‌های ثبتی کوچه عباسقلی خان که گذر کنیم، در این مسیر تعدادی مکان شایان تأمل دیگر هم وجود دارد که برای دقایقی چشم هر رهگذری را به تماشا می‌کشاند. یکی از این بناها، خانه‌ای به یادگارمانده از دوران پهلوی دوم است که در تنها کوچه فرعی باقی مانده در جانب غربی کوچه خودنمایی می‌کند. این منزل که از لحاظ ظاهری تقریبا هیچ جاذبه خاصی ندارد، بزرگ‌ترین مرکز فعال فروش کفش‌ها و لوازم استوک ورزش‌های سخت مانند کوهنوردی محسوب می‌شود.

تنها فضای سبز نزدیک حرم مطهر

دیگر بنای شایان تأمل کنونی این کوچه بوستان موسوم به عباسقلی خان است که نه تنها یگانه فضای سبز این محدوده که نزدیک‌ترین بوستان مستقل مشهد به حرم مطهر رضوی نیز محسوب می‌شود.
لچکی سبز قرارگرفته در سه راهی کوچه‌های عباسقلی خان، محمدیه و زنجیر قدیم هم از مکان‌های دیدنی و البته تاریخی این راسته کوچه محسوب می‌شوند. این محدوده که اکنون با آب نما و چند صندلی راحتی برای مسافران تزیین شده روزگاری محل اجتماع زنان یهودی ساکن این منطقه برای شستن و تمیز کردن روده‌های گوسفندان بوده و بعد‌ها هم مدتی به عنوان پاتوق فروش پارچه مورداستفاده قرار می‌گرفته است.

اما آخرین بنای شایان توجه این کوچه که در نزدیک‌ترین بخش آن با میدان بیت المقدس قرار گرفته یگانه مسجد مستقر در حاشیه آن است. این بنا مسجد صاحب الزمان (عج) نام دارد و در تکه کوچک باقی مانده از این کوچه (پس از تقاطع با راسته کوچه عیدگاه) قرار دارد. مسجد صاحب الزمان (عج) سال ۱۳۰۹ خورشیدی ساخته شده و بر همین اساس یکی از معدود مساجد ایجاد شده در مشهد در دوران پهلوی اول است.